Portret Neny Stachurskiej

2 IV 1931

Węgiel i pastel na papierze brązowym
67,5 x 49,3 cm (w świetle oprawy)
sygn. p. d.: Witkacy 1931 2/IV / NP 32 + Eu per os + porter; powyżej: T.E [w kółku] / + Cof; l.d.: NP 32; powyżej naklejona prostokątna etykieta z nadrukiem: EUCODAL / Merck

Portret przedstawia bliską przyjaciółkę artysty, Nenę (Jadwigę) Stachurską, która w latach dwudziestych uczestniczyła w przedstawieniach amatorskiego, stworzonego przez Witkacego zakopiańskiego Teatru Formistycznego. Artysta tak wysoko cenił wielką urodę Neny, że namalował ponad dziewięćdziesiąt jej portretów, z których każdy odznacza się znacznymi walorami artystycznymi. Duży ich zespół znajduje się obecnie w zbiorach największej kolekcji prac Witkacego - w Muzeum Pomorza rodkowego w Słupsku, inne - w zbiorach Muzeów Narodowych w Warszawie, Krakowie i Poznaniu oraz w Muzeum Tatrzańskim w Zakopanem.

Omawiany portret należy do najbardziej interesujących dzieł Witkacego; powstał w szczytowym okresie jego twórczości. Swobodnie rysowany, ukazuje piękną i wyrazistą twarz modelki o wielkich niebieskich oczach, karminowych ustach i lekko uróżowanych policzkach, wyłaniającą się znad szkicowo potraktowanego futrzanego kołnierza. Zarówno sposób rysowania jak i ekspresja portretu są typowe dla twórczości Witkacego na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych).

Napisy na portrecie towarzyszące sygnaturze artysty informują nas zarówno o jego zamierzeniach artystycznych jak i stanie psychofizycznym w trakcie pracy nad portretem. Litery "T.E" to oznaczenie typu portretu według klasyfikacji Regulaminu jednoosobowej Firmy Portretowej "S.I.Witkiewicz". Typ "E" zakładał "dowolną interpretację psychologiczną" portretowanej osoby; w praktyce oznaczało to przeważnie upiększenie modela, jako że w tym typie artysta malował głównie kobiety, które mu się podobały lub mężczyzn, do których czuł sympatię. Taki portret kosztował według cennika towarzyszącemu Regulaminowi Firmy od 150 do 250 zł (w tym czasie była to równowartość przyzwoitej miesięcznej pensji).

Skrót "NP 32" oznacza, że w chwili malowania portretu Witkacy miał za sobą 32-dniową abstynencję od papierosów ("nie palił 32 dni"). Oznaczenie "Cof" jest skrótem od cofeinum i informuje nas o piciu kawy przez artystę bezpośrednio przed lub w trakcie malowania portretu. Podobną informację zawiera słowo "porter". Witkacy uważał bowiem, ze wszelkie używki i inne chemikalia mają ogromny wpływ na postrzeganie świata, a co za tym idzie - na proces twórczy.

Najważniejszą informację zawiera więc zapis "Eu per os" oznaczający zażycie przez artystę eucodalu (ustnie) - specyfiku będącego pochodną morfiny o podobnym do niej, choć nieco słabszym, euforycznym działaniu. Na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych Witkacy intensywnie eksperymentował na sobie działanie narkotyków, w celu sprawdzenia, jak wpływają one na jego twórczość artystyczną. Wszystkie te eksperymenty odbywały się pod opieką lekarzy, w gronie zaprzyjaźnionych osób, do których należała też Nena Stachurska. Różne narkotyki dawały różne efekty, które można zaobserwować w malowanych przez Witkacego portretach. Rok 1931 to okres doświadczeń artysty właśnie z eucodalem, malowane pod jego wpływem portrety odznaczają się mniejszym stopniem deformacji niż te, które powstały po zażyciu kokainy czy peyotlu lub meskaliny. Portrety "eucodalowe" na ogół prezentują modela dość wiernie, wydobywając jednak i potęgując jego główne cechy, w przypadku Neny Stachurskiej są to jej wyraziste oczy i usta.

W omawianym portrecie niezwykle interesujące jest umieszczenie na nim tekturowej etykiety eucodalu niemieckiej firmy farmaceutycznej Merck produkującej także meskalinę używaną również przez Witkacego. Etykieta ta jest widoczna na reprodukcji tego portretu ilustrującej artykuł Mieczysława Choynowskiego omawiający skutki zażywania narkotyków przez Witkacego dla malowanych przezeń portretów opublikowany w 1932 r. w czasopiśmie "Naokoło Świata". Jest to zresztą najlepsze źródło w pełni potwierdzające autentyczność omawianego portretu niezależnie od jego ekspresji i sposobu rysowania charakterystycznego dla Witkacego. Portret był też prawdopodobnie eksponowany lipcu 1959 r. na wystawie w Zakopanem.

Bibliografia:

Mieczysław Choynowski, Model i artysta, "Naokoło wiata" 1932, nr 104, repr. s.39
Stanisław Ignacy Witkiewicz, BWA, Zakopane, VII 1959, poz.78 [?]
Stanisław Ignacy Witkiewicz 1885-1939. Katalog dzieł malarskich, oprac. Irena Jakimowicz przy współpracy Anny Żakiewicz, Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 1990, poz.1422 [dane katalogowe niepełne, na podst. w/w repr. w "Naokoło Świata"]

Witkacy Domain

[kalendarium] [twórczość] [firma] [bibliografia] [aukcje] [falsyfikaty] [legendy] [witkacologia] [aktualności] [ośrodek] [opieka]